Skip to main content

समूदायको दिगो विकासको लागी सामूदायिक वन

सामान्यतया सामुदायिक वन भनेको समुदायको हितको लागि सामुदायिक लगानीमा सार्वजनिक स्थानमा स्थापना भएको सानो वन जसलाई सामुदायिक वन भनेर बुझिन्छ । यसको सम्पूर्ण अधिकार समुदायमा निहित रहेको हुन्छ । सामुदायिक वनको अवधारणा सन् १९७० को दशकबाट आएको अवधारणा हो । नेपालमा सामुदायिक वनको अवधारणा सन् १९७८ मा यसको सुरुवात भएको पाईन्छ ।

त्यसैले सन् १९७८ लाई सामुदायिक वनका लागि महत्वपूर्ण वर्षका रुपमा मानिन्छ । नेपालमा सन १९८७ मा पहिलो पटक समुदायलाई हस्तान्तरण गरेको वन काभ्रेको पाण्डे गाउँको सामुदायिक वन हो । नेपालमा वन क्षेत्रको संरक्षण र विकास गर्न यहाँको वनलाई सामुदायिक वन, कबुलियति वन, साझेदारी वन, संरक्षित वन, नीजि वन, धार्मिक वन आदिमा वर्गीकरण गरिएको छ । नेपालमा वि.स. २०१३ सालमा नीजि वनलाई राष्टियकरण गरियो र यसको ऐन ल्याइयो नेपालमा सामुदायिक वन कार्यक्रम २०३५ देखि लागू गरियो र यसको अवधारणालाई सर्वप्रथम २०३५ देखि नै कानुनी मान्यता दिइयो ।

नेपालमा २०२० मा वनक्षेत्र ४५ प्र्रतिशत थियो भने २०३५ मा यो क्षेत्र ४० प्रतिशतमा झ¥यो । नेपालमा साझेदारि वन जम्मा २१ वटा छन भने सामुदायिक वनको संख्या हेर्ने हो भने २१ हजार पुगिसकेका छन । नेपालमा वातावरण सन्तुलन राख्न न्युनतम ४३ प्रतिशत वनजङ्गल हुनु आवश्यक छ । वन स्रोत सर्वेक्षण सन् २०१६ अनुसार नेपालमा कुल वन क्षेत्र ४४.७४ प्रतिशत छ, औसत प्रतिहेक्टर रुख संख्या ४३० रहेको छ । यसले आज फेरि हरियो वन नेपालको धन भन्ने नेपाली उखानलाई चरितार्थ गरेको छ । २०७३÷०७४ को बजेटले कबुलियति वन गरिबको धन कार्यक्रम ३९ जिल्लामा संचालन गर्ने उल्लेख गरेको थियो । सामुदायिक वन कार्यक्रमले पहिचान, समूह गठन, कार्ययोजना, कार्यान्वयन र पुनरावलोकन गरी पाँच तहमा कार्य गरेको छ । विश्वमा नै सामुदायिक वनहरु सफल उदाहरणको रुपमा स्थापित भएका छन ।

हाम्रो हालको समस्याको आवश्यकतालाई परिपूर्ति गर्नेगरि भावी पुस्ताको आवश्यकताको जीवनपद्धतिमा प्रत्यक्ष असर नपर्ने गरी गरिने विकास दिगो विकास हो । विकासमा सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, वातावरणीय, मानवीय र व्यवस्थापनका पक्षले दिगो विकासको अवधारणालाई जनाउँदछ । जुन विनाश विनाको हुनुपर्दछ । नेपालमा भएको वन क्षेत्रको करिब ३.५६ मिलियन हेक्टर वन क्षेत्रलाई सामुदायिक वनका रुपमा हस्तान्तरण गर्न सकिने प्रचुर सम्भावना छ । वन विभागको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार देशमा लगभग १८ हजार सामुदायिक वन उपभोक्ता समूह गठन भएका छन । सामुदायिक वनमा उपभोक्ताले १६ लाख ६४ हजार ९ सय १८ हेक्टर वन क्षेत्र उपयोग र व्यवस्थापन गरिरहेका छन् । यसबाट २१ लाख ९४ हजार ३ सय ५० घरधुरि लाभान्वित भएका छन् । देशका सम्पूर्ण क्षेत्रमा यसको वितरण समान नभएपनि समग्रमा वन संरक्षणमा सामुदायिक वनले उल्लेखनीय योगदान पु¥याएको छ ।

सामुदायिक वनले समुदायलाई एकीकृत त बनाएको छ नै साथमा उनीहरुमा सामुहिक भावनाको पनि विकास गराएको छ । सन् १९५० देखि १९८० को दशकमा नेपालमा धेरै वन फँडानी भएको छ । सन् १९८० पछि मात्र संरक्षणमा नीतिनियम निर्माण हुन थाले पछि यो क्रम विस्तारै रोकिएर गएको थियो । सन् १९८० देखि २००० सम्म नेपालको वन विनास दर १.३ बाट घटी ०.८ मा पुगेको एक तथ्यांकले देखाएको थियो । यो वन विनास दरलाई कम गर्न सामुदायिक वनको भूमिका उदाहरणीय छ । तर आज सामुदायिक वनमा उच्च वर्गले वन पैदावरको बिक्रीमा पारदर्शिता अपनाउन नसकि अनुचित लाभ लिईरहेको खबर पनि संञ्चार माध्यममा आएका छन, जुन सामुदायिक वनको लागि ठूलो चुनौती हो । सामुदायिक वनले स्थानिय जनताको आर्थिक वृद्धि गर्न बल पु¥याएको हुन्छ, त्यसको लागि सामुदायिक वनको सदस्यतामा महिला, दलित र समाजका सम्पूर्ण वर्गको समान सहभागिता हुन आवश्यक छ । सहभागिता विधिबाट सामुदायिक वनको कार्य गर्न जनतालाई यसको अवधारणाले सजेसन गर्दछ । सामुदायिक वन प्रयोगकर्ता समुहमा विभिन्न जनताको सहभागिता हुनुपर्दछ किनकि उच्च जातका जनताको मात्र प्रयोगकर्ता समूहमा रहँदा त्यसले निम्न जातका जनतालाई नियन्त्रण गर्दछन् । निम्न जनतालाई बोल्न दिँदैनन् तिनको ज्ञानको बर्खिलाप गरिन्छ अनि त्यहाँ भएको लाभांस वितरणमा तलमाथि पर्दछ त्यसपछि उच्च र निम्न जातका बिचमा स्रोत प्रयोगको सवालमा द्वन्द सुरु हुन्छ । समुदायका ठूला वा साना जातका होउन प्रयोगकर्ता समुहका सबैमा वन उत्पादनको लाभांस वितरण गर्नुपर्दछ । तर यसको सुरक्षा र संरक्षणमा सबैको समान सहभागितामा हुन आवश्यक छ ।

वर्तमान समयमा सामुदायिक वनले परिभाषित गर्दछ कि स्थानीय वन जुन समुदायको नियन्त्रण, सुरक्षा र व्यवस्थापनमा छन त्यस्ता वनले नेपालको विकासमा प्रमुख रणनैतिक भूमिका खेल्न सक्दछन । वनलाई सामुदायिक वनमा हस्तान्तरण गर्दा स्थानीय विकास योजना स्थानीय रुपमा र्नै समाधान गर्न सजिलो हुन्छ त्यो सहजता सामुदायिक वनबाट प्राप्त आम्दानीले सम्पन्न हुन्छ । सामुदायिक वनमा समुदायको सफल व्यवस्थापनले सामुदायिक वनमा आगलागि, चोरी निकासी जस्ता घटनाहरुमा समेत कमी आएको पाईन्छ । सामुदायिक वनले विपन्न वर्गका जनताहरुको जीवनलाई सहज बनाएको छ ।

यसले नाङ्गिएका पाखामा वृक्षारोपण गर्न सिकाएको छ, त्यसबाट घाँसपात, काठदाउरा, पानीको संकलन, जडीबुटी संकलन गर्न सहयोग पुग्नुका साथै वन्यजन्तुहरुको पनि संरक्षण भएको छ । त्यसैले समुदायलाई चाहिने आवश्यक सामाग्रीको व्यवस्थित रुपमा विचार गरी प्रर्याप्त सेवा हुने हिसाबले वनको सुरक्षा गर्नुपर्दछ । सामुदायिक वनलाई जलाधार संरक्षण, वन्यजन्तु बासस्थानको व्यवस्थापन, चरनभूमि, पर्यावरणीय पर्यटन, धार्मिक र सांस्कृतिक क्षेत्रको रुपमा विकास गर्नुपर्दछ । सन् १९९३ को वन ऐनपनि प्रयोगकर्ता समुदायको उत्पादन र वितरणमा निर्भर छ । प्रयोकर्ताले सामुदायिक वनबाट जडीबुटी र काठ बिक्रि गरी नगद प्राप्त गर्न सक्दछन् । त्यसरी प्राप्त भएको नगद पिउने पानी योजना, आदिवासिमा सुलभ कर्जाको व्यवस्था, सार्वजनिक कार्य, सडकको निमार्ण, स्कुल र यसको व्यवस्थापनमा प्रयोग वा खर्च गर्न सकिन्छ । यसको दिगोपनको विकासले भविष्यका पुष्ताका लागि रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्दछ । आजको समयमा समुदायको दिगो विकासका लागि मुख्य आधार भनेको नै सामुदायिक वन हो । यसको संरक्षण र संवर्धनमा स्थानीय उपभोक्ता नै जागरुक भई समुदायको दिगो विकासमा लाग्नुपर्ने देखिन्छ ।
-पवन सुवेदी
स्रोत: kayakairan.com

Comments

Popular posts from this blog

English-Nepali ukhan (Proverbs)

A bad workman quarrels with his tools — nachna jandaina aagan tedo Black stone will never grow white — kaglai nuhaudaima bakulla hudaina A burnt child dreads the fire — agultale haneko kukur bujuli chamkada tarsanxa A figure among cyphers/A drop in the ocean — hattiko mukhma jira/latako deshma gado tanneri After death the doctor arrived — hagi sakyo dailo dekhyo A honey tongue, a heart of gull/A wolf sheep’s clothing — mukhma ram ram bagalima chhura A little knowledge is dangerous — apla vidhya khatarnak An empty vessel sound/dances much — namachhine ping ko saya jhaddka A rotten apple injures its companions — euta kuhiyeko aalule bora nai sakhap parxa As the king so are the subjects/as you sow, so you reap — jasto raja ustai praja/jasto ropyo ustai falxa A word to the wise is enough — murkhalai saya korra bujhne lai ek kura Barking dogs seldom bite — vukne kukurle tokdaina Beads along the neck and the devil in the heart — mukhma ram ram bagali ma chhura

नेपालको दौत्य सम्बन्ध कायम भएका मुलुकहरु (List of the countries with Diplomatic Relation with Nepal)

Full list 147 countries that have established bilateral relation with Nepal:  Correction:  <font color ="red">147. Djibouti 2017-July-14 </font color ="red"> 148. Antigua and Barbuda 2017-July-25  Collected by SilentCSanj

के हो सुनौला हजार दिन ?

कुपोषण हटाउने उद्देश्यले गर्भवती र दुई वर्षमुनिका बच्चाहरूलाई लक्षित गरी युएसएआइडीको लगानीमा ६ वर्षदेखि यो कार्यक्रम सञ्चालनमा छ । सुरुमा सेभ द चिल्ड्रेनअन्तर्गत सञ्चालनमा रहेको यो कार्यक्रम अहिले हेलेन केलर इन्टरनेसनलले सञ्चालन गरिरहेको छ । गर्भावस्थाको ९ महिना अर्थात् २ सय ७० दिन र बच्चा जन्मेको २ वर्ष अर्थात् ७ सय ३० दिनको अवधिलाई सुनौलो हजार दिन (आमा र बच्चाको गोल्डेन डे) भनिन्छ । युएसएआइडीले पहिलो कार्यक्रममा सेभ द चिल्ड्रेनमार्फत दोलखाको ग्रामीण विकास टुकी संघसँग समन्वय गरी सञ्चालन गरेको थियो भने अहिले स्थानीय संस्था टुकी संघ नै रहने गरी हेलेन केलर इन्टरनेसनलमार्फत दोलखामा सञ्चालन गरिरहेको छ । अन्य केही जिल्लामा भने विश्व बैंकको सहयोगमा स्थानीय विकास मन्त्रालयमार्फत पनि सञ्चालन भइरहेको छ ।