Skip to main content

दुई सय वर्षको सम्झना कार्ल माक्र्स-२

प्रारम्भमा कार्ल माक्र्सलाई अर्थशास्त्रमा त्यति चासो थिएन । उनी दर्शन र राजनीतिमा रमाएका थिए । बेलायतले उनलाई अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा प्रवेश गरायो । बेलायत औद्योगीकृत र प्रगतिशील (?) देश थियो । पुँजीवादी अर्थशास्त्रका शिखर–द्वय भनिने एडम स्मिथ र डेविड रिकार्डो त्यहीँ जन्मेका र हुर्केका थिए । ब्रिटिस म्युजियम दस्ताबेजको संगालोको एक अतुलनीय संस्था थियो । माक्र्सले आफ्नो शोधकार्यलाई अघि बढाउन त्यो राम्रो ठाउँ थियो । एउटा कमी थियो, त्यस पुस्तकालयमा मुख्यरुपेण ग्रेट ब्रिटेनका दस्ताबेज थिए । कार्ल माक्र्सलाई त्यतिले पुगेको थियो । उनले पुँजीवादको विकासको ‘सार्वभौम नियम’ खोज्नुपरेको थियो । त्यो जमाना त्यस्तै थियो । अर्थशास्त्र र समाजशास्त्रसमेत भौतिक विज्ञानसँग प्रतिस्पर्धा गर्दै थिए । वैज्ञानिक नियम बेलायत, फ्रान्स वा जर्मनीका निमित्त अलग–अलग हुने कुरा थिएन । कार्ल माक्र्सको यस्तै विश्वास थियो ।
कार्ल माक्र्स लन्डन पुग्नासाथ ब्रिटिस म्युजियम पसेका होइनन् । पहिले उनले लन्डनमा बसेर राजनीतिक गतिविधि गर्न खोजे । तर, त्यहाँ आइपुगेका विभिन्न मुलुकका निर्वासित कार्यकर्ता र नेतासँग कसैसँग पनि उनको कुरा मिलेन । निर्वासित नेताहरू अधिकांश राजनीतिका बारेमा अपरिपक्व धारणा राख्थे । भावुकतामा बग्थे । शासकलाई अपदस्थ गर्न सकेको खण्डमा स्वतः नयाँ व्यवस्थाको सूत्रपात गर्न सकिन्छ भन्ने क्रान्तिकारीहरूको सोचाइ थियो । क्रान्तिकारीहरू राजा वा प्रधानमन्त्रीको हत्या गर्नुलाई राजनीति सम्झिन्थे । हेगेलको विचारधारा यस्तो दृष्टिकोणको कडा विरोधी थियो । हेगेलको प्रभावमा रहेका माक्र्स यस्तो प्रवृत्तिको पक्षमा ज्यादा दिन रहेनन् । माक्र्सको मोह भंग भयो । अहिले माक्र्स मुस्किलले ३३–३४ वर्षका थिए । उनको सिंगो शरीर र मन केही गर्न आतुर थियो । तर, लन्डनको निर्वासित राजनीतिक मण्डलीमा उनी एकाकी हुँदै गएका थिए । तिनताका लन्डनमा इटालीका मेजिनी, रुसका वाकुनिनजस्ता प्रसिद्ध क्रान्तिकारी बसोवास गर्थे । कार्ल माक्र्सले उनीहरूलाई मान्न सकेनन् । तिनीहरूको क्रान्ति चर्चाले माक्र्स विरक्तिए । सुस्तरी माक्र्स एउटा निष्कर्षमा पुगे । क्रान्ति सीमित मान्छेले गर्न सक्दैन । संगठन बनाउनुपर्छ । सार्थक संगठनका निमित्त एक सम्यक विचारधारा चाहिन्छ । राज्य, समाज र सरकारको जटिलतालाई बुझ्दै नबुझी त्यसलाई बदल्छु भन्नु एउटा रोमान्टिक कल्पना मात्र हो । क्रान्ति एक व्यापक र संलिष्ट गतिविधि हो । त्यसका निमित्त व्यक्तिभन्दा वर्गहरूको अवस्थिति र अन्तर्संम्बन्ध बुझ्न सक्नुपर्छ ।
यस्ता वैचारिक मन्थनबीच माक्र्सको आर्थिक अवस्थाको अझै कुनै ठोस बन्दोबस्त थिएन । एंगेल्सका पिता जीवित थिए । एंगेल्स पारिवारिक व्यापारको हर्ताकर्ता भइसकेका थिएनन् । त्यसैले उनले गर्ने सहयोग सीमित थियो । माक्र्सलाई लेख्नेबाहेक अरू काम आउँदैनथ्यो । अमेरिकामा रहेका न्युओर्क ट्रिब्युनल भन्ने पत्रिकाले एउटा प्रस्ताव पठायो । त्यसका संस्थापक–सम्पादकले माक्र्सको बौद्धिक प्रशंसा सुनेका थिए । त्यसैले उनले त्यस पत्रिकामा नियमित लेखेबापत अंकैपिच्छे उचित पारिश्रमिक दिने कुरा गरे । माक्र्सले त्यो प्रस्ताव स्वीकार गरे । माक्र्स र एंगेल्सले त्यस पत्रिकामा खुबै लेखे । तर, त्यस्तो चन्दा–पारिश्रमिकले कहाँ पुग्थ्यो र ? प्रारम्भिक वर्षमा कार्ल माक्र्स र जेनीको लन्डन–प्रवास विपन्नताको कटु अनुभव थियो । दुवैले ती दुर्दिनको चर्चा बारम्बार गरेका छन् । वेलामा घरभाडा तिर्न सक्दैनथे । घरबेटीको अपमान खपिरहनुपथ्र्यो । अपमानका बीच डेरा सर्नु सार्नु सामान्य कुरो थियो ।तर कार्ल माक्र्स कहिल्यै निराश भएनन् । क्रान्तिप्रतिको उनको प्रतिबद्वता झन् कसिँदै गयो । उनले लेखेका छन्, ‘यो हामीले पाएको दुःखको निमित्त कुनै व्यक्ति विशेष जिम्मेवार छैन । यो दुःख कार्ल माक्र्स भन्ने मान्छेले पाएको दुःख होइन । यो व्यवस्थागत यथार्थ हो । मजस्तो यस्तो दुःख पाउने व्यक्ति कति छन् कति । यस्तो यस दुःखको एउटै प्रतिकार छ, हामीले पुँजीवादी व्यवस्थाको विरुद्धको हाम्रो युद्ध झन् चर्काउनुपर्छ ।’
के कारणले हो कुन्नि कार्ल माक्र्सको जिउभरि वेलाबखतमा दुःखदायी पिलो निस्किरहन्थ्यो । ओल्ड टेस्टामेन्टमा बुक अफ जाँब भन्ने एउटा परिच्छेद छ । त्यहाँ जाँव भन्ने एउटा पात्रको कथा आउँछ । त्यो बडो ईश्वरभक्त थियो । कथाका अनुसार उसको शरीरमा पीडादायक पिलो निस्किरहन्थे । यस्तो ईश्वरभक्त मानिसको शरीरमा यस्तो पिलो किन निस्केको होला भनी सोध्दा उसले भन्थ्यो, ‘यो ईश्वरले मेरो परीक्षा लिएको हो ।’ जाँबले कहिल्यै ईश्वरलाई सरापेनन् । हाम्रा पुराणका राजा रन्तिदेव र शिविका यस्तै कथा भेटिन्छ । जाँबको त्यो कथा कार्ल माक्र्स बारम्बार सम्झिन्थे । तर, तत्काल थप्थे मेरो परीक्षा भने ईश्वरले लिएको होइन । यो मेरो घाउ खटिराहरू पुँजीवादी व्यवस्थाको देन हो । एक दिन पुँजीवादले नाकको चालले मेरो प्रत्येक यस्ता खटिराको हिसाब इतिहासलाई बुझाउनेछ । अफसोस इन्साफको त्यो आखिरी दिन अझै टाढा देखिन्छ । कार्ल माक्र्समा आत्मदया थिएन । उनी घमण्डीसमेत भन्न मिल्ने गरी स्वाभिमानी थिए । तर, लन्डनको ती कष्टकर दिनमा उनी बेहाल हुने घडी आइरहन्थ्यो ।
कार्ल माक्र्सको तिनताकाको बसोवासलाई चहार्दै जर्मन सरकारको कुनै एक गुप्तचर उनको घरमा पुगेका थिए । उक्त गुप्तचरले माक्र्सको घरको बेहाल स्थितिको मार्मिक वर्णन गरेको छ । त्यस वर्णनअनुसार माक्र्सको डेरा लन्डनको अत्यन्त सस्तो र फोहोर टोलमा थियो । एउटै पनि कुर्सी वा टेबुल भनेजस्ता थिएनन् । जो थिए, भाँचिएका थिए । केटाकेटीहरू यत्रतत्र छरिएर खेल्थे । केटाकेटीका निमित्त कुनै एउटा बेग्लै कोठा थिएन । माक्र्सको घरमा सफा–सुग्घर थिएन । उनको कोठामा पुस्तक, कागजपत्र बेढंगले राखिएको हुन्थ्यो । मेच र भुइँमा समेत तमाखुका खरानी झरेका हुन्थे । माक्र्स धुम्रपानका अम्मली थिए, घरमा त्यसको फोहोर अवशेष थियो । रहनसहन र खानपिनको यस्तो प्रतिकूल अवस्थामा कार्ल माक्र्स ५० वर्ष नपुग्दै बुढो देखिन थालेका थिए । जेनीको अवस्था पनि त्यस्तै थियो । जेनी बिरामी परिरहन्थिन् । जन्मले उनी एक सम्पन्न घरानाकी छोरी थिइन् । यसो हातमा पैसा आउनासाथ महँगा लुगाफाटा फर्निचर किन्थिन् । तर, त्यो सोख धेरै दिन रहँदैन थियो । अभावको मारमा ती केही दिनअघि किनिएका रहरलाग्दा सामान कि बन्धक राख्नुपर्ने कि अलपत्रमा बेच्नुपर्ने हुन्थ्यो । माक्र्ससँग बिहे भएको दिनदेखि उनी अभावमै बाँचिन् । उनको सौखिन स्वभाव भने कहिल्यै गएन ।
सौभाग्यवश कार्ल माक्र्सको ऐतिहासिक कृति दास क्यापिटल उनी ५० वर्ष पुग्दैमा प्रकाशित भइसकेको थियो । त्यो प्रथम भाग थियो । माक्र्सले पूरा गर्ने भनेको बाँकी भागहरू उनले लेख्न सकेनन् । केही बौद्धिक अन्योल पनि थिए । तर, मुख्यतः पारिवारिक दुःख र व्यक्तिगत स्वास्थ्य पनि जिम्मेवार थियो ।
कार्ल माक्र्सको ऐतिहासिक पुस्तक दास क्यापिटल सन् १८६७ मा प्रथम भाग प्रकाशित भयो । कार्ल माक्र्स यस पुस्तकलाई चाल्र्स डार्विनलाई समर्पित गर्न चाहन्थे । तर, चाल्र्स डार्विनले यस प्रस्तावलाई विनम्रतापूर्वक अस्वीकार गरे रे । अन्ततः माक्र्सले त्यो पुस्तक जर्मनीको सहकर्मी मजदुर नेतालाई समर्पित गरेका छन् । कार्ल माक्र्सको दास क्यापिटलको चरित्रलाई बुझ्ने क्रममा समर्पणको यो प्रसंग अर्थपूर्ण छ । चाल्र्स डार्विनले एक उत्कृष्ट वैज्ञानिकका रूपमा मानव जातिको विकासको खुड्किलो देखाएका थिए । माक्र्सको पुस्ता त्यसबाट चमत्कृत थियो । एंगेल्सले दाबा गरेका छन्, डार्विनले मानव विकासको रहस्य वैज्ञानिक ढंगबाट उद्घाटन गरे, त्यस्तै माक्र्सले समाज विकासको नियम पत्ता लगाए । समाजको विकास भौतिक वा रासायनिक विज्ञानजस्तै नियमबद्व हुँदैन, यो कुरा पनि माक्र्सले भने सम्झाएका पनि हुन् । फ्रेडरिक एंगेल्सले यस प्रश्नमा पृथक् मान्यता राखेको देखिन्छ । एंगेल्सले समाज–विज्ञानलाई यदाकदा प्राकृतिक विज्ञानसरह नै हेर्थे भन्ने कतिपय अध्येताको ठहर छ । माक्र्सकाबारे यो कुरो भन्न सकिँदैन । माक्र्सले आफ्नो मजदुर सहकर्मीलाई यो पुस्तक समर्पण गरेकोबाट पनि मनुष्यको भूमिकाप्रतिको उनको सम्मान प्रस्ट हुन्छ ।
माक्र्स सन् १८४९ मा लन्डन पुगेका हुन् । दास क्यापिटल सन् १८६७ मा छापियो । यी १८ वर्ष उनी लन्डनमै केन्द्रित थिए । प्रारम्भिक दुई–तीन वर्षको राजनीतिक गतिविधिपछि उनी एकाग्र भएर लेखनमा लागेका थिए । कम्युनिस्ट मेनिफेस्टोमा आर्थिक सिद्धान्तको मात्र प्ररम्भिक परिचय छ । सन् १८५९ ‘कन्ट्रिब्युसन टु द पोलिटिकल इकोनोमी’ उनको पुस्तक भने एक प्रौढ रचना छ । यसै पुस्तकको भूमिकामा उनले यसै एक ठाउँमा मात्र अत्यन्त व्यवस्थित ढंगले ऐतिहासिक भौतिकवादको परिचय दिएका छन् । मनुष्यको चेतना परिस्थितिले बनाउँछ । परिस्थिति बनाउनमा उत्पादनका साधनको हात हुन्छ । उत्पादनका साधनको विकासक्रममा मानिसहरू उत्पादनको सम्बन्धमा जेलिन्छन् । त्यो यथार्थलाई नबुझ्दासम्म मानव–इतिहासलाई बुझ्न सकिँदैन । कार्ल माक्र्सले त्यही लेख्छन्— आजभन्दा अघि बुद्धिजीवी शीर्षासन गरेर दुनियाँलाई हेरेका थिए, मैले पयरमा उभिएर दुनियाँ हेरेको छु ।
दास क्यापिटलमा उनले पुँजीवादी व्यवस्थाको सम्पूर्ण संरचना, त्यसका अंग–प्रत्यंगलाई केलाएर एक ठाउँमा राखे । ‘दास क्यापिटल’को मुख्य विषय अर्थशास्त्र हो । तर, यो अर्थशास्त्रको मात्र किताब होइन । यसमा इतिहास, दर्शन, समाजशास्त्र र कानुनको संश्लिष्ट रूपमा व्याख्या गरिएको छ । पुस्तकमा हिगेलको दार्शनिक अन्तर्धारा आद्योपान्त पाइन्छ । मजदुरको उत्पादनशील क्षमताको सिद्धान्त बेलायतको शास्त्रीय अर्थशास्त्रबाट प्रेरित छ । सरल रूपमा भन्दा यति हो, मजदुरले स्वाभाविक रूपमा आर्जेको उसको श्रमशक्तिमा आधारित नाफा पुँजीपतिले हड्पिन्छन् भन्ने देखाइएको छ । यो तथ्यले ऐतिहासिक एवम् गणितीय हिसाबले यस पुस्तकमा केन्द्रीय स्थान पाएको छ ।
आडम स्मिथ र रिकार्डोले मूल्यको सिद्धान्त निर्धारण गर्ने क्रममा भनेका थिए, श्रमशक्ति नै उत्पादनको स्रोत हो । समाजमा प्रचलित रहेको सामाजिक श्रमको सन्दर्भमा त्यो श्रमशक्तिको लेखाजोखा हुने हो । बजारमा उत्पादनका साधन निर्बाध प्रतिस्पर्धामा रहँदासम्म दीर्घकालीन दृष्टिले उत्पादनको कुनै पनि साधन अन्यायमा पर्दैन । श्रमले पनि आफ्नो भाग पाउँछ । यसबीच डेविड रिकार्डोले एउटा कुरा थपे । डेविड रिकार्डो र एडम स्मिथ दुवै आधारभूत रूपमा बाजारको निर्बाध प्रतिस्पर्धामा विश्वास राख्थे । तर, भूमिलाई लिएर रिकार्डोका पृथक विचार थिए । डेबिड रिकार्डोका अनुसार भूमिले उत्पादनमा योगदान गरेका कारण पुरष्कृत हुने होइन । भूमि अनुत्पादक हुने हुँदा उसलाई पुरष्कृत गरिन्छ भन्ने तर्क अगाडि सारे । कार्ल माक्र्सले यसै तर्कलाई थोरै मोड्नुपर्यो । यस तर्कका आधारमा पुँजीलाई अनुत्पादक भन्न धेरै पर जान परेन । रिकार्डोको यस तर्कलाई अँठ्याएर माक्र्सले ‘श्रमको अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त’ प्रतिपादन गरे । मजदुरले आपूmले जो गरेको श्रमको उत्पादनको प्रतिफल सम्पूर्ण रूपमा कहिल्यै हासिल गर्दैन । श्रमको न्यायोचित प्राप्यबाट पुँजी र भूमिले पहिले आफ्ना भाग लिन्छ । श्रमले एक्लै उब्जाएको मूल्य भूमि र पुँजीले चोर्छन् । श्रम सधैँ शोषित र वञ्चित रहन्छ । यस शोषणलाई ढाकछोप गर्न पुँजीवादी व्यवस्थाले ठूलो तामझाम गर्छ । राज्य र साम्राज्य यस्तै लुटका निमित्त खडा गरिएका संस्था हुन् । राज्य अरू केही पनि होइन, शासकको वर्गीय हितको रक्षा गर्ने एउटा हिंसाप्रधान निकाय मात्र हो । राज्य मात्र होइन, संसारमा धर्म, संस्कृति, नैतिकताका नाममा प्रचलित यावत् मान्यता यही अतिरिक्त मूल्यको चोरीको ढाकछोपका निमित्त खडा गरिएका प्रपञ्च मात्र हुन् ।
कार्ल माक्र्सले पुँजीवादको अनिवार्य विनाशको भविष्यवाणी गरेका छन् । पुँजीवाद शोषणप्रधान हो, यसैले अनैतिक हो । त्यसैले त्यसको पतन आवश्यक र अनिवार्य छ भनेर माक्र्सले भनेनन् । कार्ल माक्र्सले भावुक र नैतिक आह्वानबाट तर्किए । इतिहास आफ्नो बाटोमा अगाडि हिँड्छ । पुँजीवादको पतन अनिवार्य छ । तर, अनैतिक (?) व्यवहारले त्यो पतन हुने होइन । अनैतिक लुटबाट प्रारम्भिक पुँजी सञ्चय हुन सकेको हो । त्यस्तो पुँजी सञ्चयको अनुपस्थितिमा पुँजीवादको उदय हुने थिएन । पुँजीवादको पतन शोषणका कारण हुने होइन, अर्कै कारणले हुने हो । मनुष्य जाति र जनावरमा धेरै किसिमको फरक छ । तर, मुख्य फरक के हो भने मानिस गाँस, बास र कपास आफ्नै श्रमको आधारमा जोहो गर्छ । उसले सामाजिक रूपमा यस्तो श्रम गर्छ । यस्तै सामाजिक श्रमको कारणले नै मानिस, मानिस बनेको हो ।
उत्पादनको साधन र उत्पादनको शक्तिको द्वन्द्व इतिहासको चालक शक्ति हो । मानिसले उत्पादनको साधनको सहायताले सामाजिक रूपमा उत्पादनको जगेर्ना गर्दछ । तर, उत्पादनपछि हुने वितरण र विनिमयमा मानिस व्यक्तिगत आधारमा गर्छ । यो एउटा बेमेलको स्थिति हो । उत्पादनको साधन विकासशील हुन्छन् । तर, उत्पादनको साधनको विकास र विस्तारको सँँगसँँगै मजदुर वर्गले भने आफ्नो प्राप्यको दाबा गर्न सक्दैन । अन्तमा मजदुरवर्गको विद्रोहबाट पुँजीवाद समाप्त हुन्छ ।
स्मरणीय छ पुँजीवादको अनिवार्य पतनको कुरा गर्दा माक्र्सले नैतिक भाषाको कतै प्रयोग गरेका छैनन् । उनका अनुसार उत्पादनको साधन र शक्तिको द्वन्द्वबाट पुँजीवादको पतन हुने हो । यहाँनेर कार्ल माक्र्समा हिगेलको द्वन्द्ववाद भेटिन्छ । माक्र्सले त्यसै द्वन्द्ववादका आधारमा पुँजीवादको अनिवार्य अन्त हुने घोषणा गरे । उनी श्रमजीवी वर्गको पक्षधर अवश्य थिए । तर, यस वर्गको पृष्ठपोषण गर्दा माक्र्सले बुद्ध वा इसाको जस्तो करुणा र प्रेमलाई आधार बनाएनन् । यसैमा उनको वैज्ञानिक आग्रह निहित छ । इतिहासमा उपदेश, आदर्श र विचारधाराभन्दा कता–कता ज्यादा उत्पादनका औजारहरूको आविष्कारको प्रभाव पर्छ । हलो, कोदालो, बन्चरो र खुर्पा–खुर्दीले कृषि जीवन सम्भव बनाउँछ । अनि मात्र मानिस कुनै गौतम बुद्ध वा इसामसिहको आविर्भाव हुन्छ । मानव–चेतनाले परिस्थिति बनाउँदैन । परिस्थितिले मानव–चेतना बनाउँछ ।
पुँजीवादको विकासक्रममा राज्य झन्झन् बलियो हुँदै जान्छ । उत्पादनको अभिवृद्धिका साथ समाज झन्झन् भोगमुखी भएको थियो । यस्तो अवस्थामा पुँजीवादी उत्पादनको प्रविधिले मनुष्यको सौन्दर्यबोध र कलात्मक प्रवृत्तिसमेत घाइते भएको थियो । पुँजीवादले यावत् मानवीय प्रवृत्तिको विनाश गरेको थियो । पुँजीवादले मनुष्यता नष्ट गर्छ भन्ने कुरामा माक्र्स पनि सहमत थिए । तर, पुँजीवाद तुलनात्मक दृष्टिले अग्रगामी व्यवस्था छ भन्नेबारेमा माक्र्स ढुक्क थिए । ठीक त्यस्तै आजको मितिमा नै राज्य चाहिँदैन भन्ने कुरा माक्र्सका निमित्त एक खतरनाक विचार थियो । आजको राज्य त इतिहासको यस चरणको एक अनिवार्य उत्पत्ति हो । यो राज्य चाहिँदैन भन्ने एउटा गैरजिम्मेवार कुरा मात्रै हो भन्ने माक्र्सको ठहर थियो । स्वयं कार्ल माक्र्सले राज्य एक दिन लोप हुनेछ भनेर भनेका छन् । हो, राज्य एक दिन अवश्य लोप हुनेछ । तर, त्यसअघि राज्यले विकासका केही अनिवार्य खुड्किला उक्लिनुपर्ने छ । राज्य कसैले चाहेर उत्पत्ति भएको होइन । राज्य कसैले चाहँदैमा लोप हुने पनि होइन । उत्पादकत्व र वितरणको द्वन्द्व निर्मूल भएपछि मात्र राज्य लोप हुन्छ । अनिवार्य लोप हुनुअघि राज्य झन् कठोर र केन्द्रीकृत हुनुपर्ने छ ।
कठोर राज्यको सिद्धान्तको व्यख्याको क्रममा सर्वहाराको अधिनायकत्व भन्ने माक्र्सले एउटा थप मान्यता प्रतिपादन गरे । कालान्तरमा यस मान्यताले समाजवादी आन्दोलनको इतिहासमा ठूलो विवाद सृष्टि गर्यो । लेनिनले यस सिद्धान्तलाई माक्र्सवादको केन्द्रीय शिक्षाको रूपमा स्थापित गर्न खोजे । कार्ल माक्र्सको सर्वहारावर्गको अधिनायकत्व एक समस्यामूलक अवधारणा छ । कार्ल माक्र्सले यस विषयलाई यथोचित व्याख्या गरेको भेटिँदैन । यस अवधारणालाई धेरै खेप प्रयोगसमेत गरेका छैनन् । कार्ल काउत्स्कीले यो अवधारणालाई मुस्किलले दुई या तीनपटक खास सन्दर्भमा मात्र माक्र्सले प्रयोग गरेका हुन् भनेका थिए । लेनिनले यसको मुखभरिको जवाफ दिए । कार्ल माक्र्सको सर्वहारावर्गको अधिनायकत्वको सिद्धान्त एक विवादास्पद अवधारणा हो । कार्ल माक्र्सले सबै किसिमका राज्यलाई अल्पतन्त्रको शासनका रूपमा हेर्थे । पुँजीवादी राज्य एक प्रकारको अल्पतन्त्र वा तानाशाही हो । त्यसो हुँदा पुँजीवादको उन्मूलनपछि आउने सर्वहाराको अधिनायकत्व पनि अल्पतन्त्र वा तानाशाही नै हुन्छ । यत्ति हो, सर्वहाराको तानाशाही पुँजीपतिको तानाशाहीभन्दा ज्यादा फराकिलो र उदार हुन्छ । कार्ल माक्र्सको सिद्धान्तमा यस अवधारणाले सबभन्दा ठूलो झगडा गरायो । लेनिनले सर्वहारावर्गको तानाशाहीलाई माक्र्सको सिद्धान्तको केन्द्रीय तत्वको रूपमा लिए । तर, काउत्स्की, वर्नस्टिन र प्लेखानोवले यस सिद्धान्तको परिहास गरे ।
सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्वको विवादको स्पष्टीकरणको क्रममा सन् १८७१ मा फ्रान्समा भएको ‘जन–विद्रोह’को ठूलो महत्व छ । इतिहासमा यो घटना पेरिस कम्युनको नामले जानिन्छ । लन्डन पुगेपछिका कार्ल माक्र्सको प्रत्यक्ष गतिविधि लेखन र प्रकाशनमा केन्द्रित थियो । यति भएर पनि उनको मन र मस्तिष्क भने सधैँ विद्रोह र क्रान्तिको सपनामा रुमल्लिरहन्थ्यो । लन्डनमा रहँदा पनि उनको मातृभूमि जर्मनी नै उनको राजनीतिक प्राथमिकताको विषय थियो । जर्मनीका मजदुरहरूको राजनीतिक पार्टीलाई उनी आफ्नो पार्टी मान्दथे । त्यस पार्टीको स्थापना र विकासमा समेत माक्र्स र एंगेल्स दुवै नै प्रत्यक्ष रूपमा संलग्न रहेका थिए । प्रिन्स बिस्मार्कको उदयपछि फ्रान्स र जर्मनीबीचको युद्ध हुने परिस्थितिको निर्माण भयो । बिस्मार्कको मुख्य एजेन्डा जर्मनीको राष्ट्रिय एकीकरण थियो । जर्मनीमा प्रशाको बलियो राज्यबाहेक सबै भुरेटाकुरे रजौटाको स्वायत्त शासन थियो । फ्रान्स र अस्ट्रियाले त्यस स्थितिमा झगडा गराएर फाइदा उठाएका थिए । बिस्मार्कले यी दुवै छिमेकीसँग एक दिन युद्ध गर्नैपर्छ भन्ने सोचका थिए । यसको तयारी गर्दै पनि आएका थिए । जर्मनीले मौकामा कूटनीति र सैन्य शक्तिको राम्रो प्रयोग गर्यो । फ्रान्समा लुई नेपोलियनको शासन थियो । लुई नेपोलियन योग्य शासक वा सेनापति दुवै थिएनन्, उनी हारे । उनको हारका साथ जर्मन सेना फ्रान्समा कब्जा गर्न सफल भयो । फ्रान्समा नयाँ सरकार बन्यो । त्यस उत्तराधिकारी सरकारले साधारण नागरिकलाई सुरक्षासमेत दिन सकेन । जर्मनी नाकाबन्दीमा परेका पेरिसका नागरिकले जीवन निर्वाहका सामान्य सरजाम पनि भेटेनन् । आखिर त्यहाँ रहेका उत्पीडित मजदुर र निम्नमध्यमवर्गीय जनता आफैँ हतियार उठाउन बाध्य भए । यस्तो निम्नवर्गीय विद्रोह देखेर पेरिसको अन्तरिम सरकार तिनीहरूलाई सहयोग गर्नुको साटो उल्टो भागेर नजिकको अर्को सुरक्षित सहर भर्साएमा गएर लुक्यो । पेरिसमा त्यहाँका आमजनताले आफ्नो रक्षा आफैँ गर्ने स्थिति आयो । उनीहरूले स्वशासन स्थापित गरे । उनीहरूले यसलाई कम्युन भने । यो एउटा अद्भूत प्रयोग थियो ।
प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय तिनताका जीवित नै थियो । कार्ल माक्र्सले प्रथम अन्तर्राष्ट्रियको बैठक बोलाए । त्यस संस्थाबाट पेरिस विद्रोहको ठूलो प्रशंसा गरे । पेरिस कम्युनका विद्रोहीहरूको प्रत्येक क्रियाकलापको उनले समर्थन गरे । खास कम्युनमा उनका समर्थक अत्यन्त थोरै थिए । त्यहाँ प्रुदो र ब्लांङ्कीको बहुमत थियो । यस घटनाको स्मृतिमा एंगेल्सले २० वर्षपछि यसको पुनः मूल्यांकन गरेर एउटा विश्लेषण गरे । त्यसै आलेखमा पनि उनले सर्वहारावर्गको अधिनायकत्व भनेको पेरिस कम्युन नै हो भनेर ठोकेर भने । तर, पेरिस कम्युनले गरेको गल्तीको आलोचना पनि गरे । त्यहाँ ‘हाम्रो पक्ष’को नेतृत्व नभएकाले त्यो गल्ती भएको हो भन्ने उनको ठहर छ ।
पेरिस कम्युनकोे पृष्ठभूमि र विकासक्रमबारे इतिहासकारबीच मतैक्य छैन । पेरिस कम्युनमा जो भएको रक्तपात नेपोलियन तृतीय भागेपछि भएको हो । त्यो लडाइँ राजा र प्रजाका बीचमा भएको थिएन । फ्रान्सका उपल्लो वर्ग र निम्नवर्गीय लडाकुबीच रक्तपात भएको थियो । माक्र्सका अनुसारमा यो एक खुला र घोषित गृहयुद्ध थियो । पेरिस कम्युनका घटनाक्रममा उनले वर्गसंघर्षको सिद्धान्त चरितार्थ भएको देखे । फ्रेडरिक एंगेल्सले पेरिस कम्युनलाई सर्वहारावर्गको अधिनायकत्वको एक उदाहरण भनेर २० वर्षपछिसमेत दोहो¥याएकाले यो घटना राजनीतिक इतिहासमा एउटा किंवदन्ती झैँ अगाडि बढेको छ । लेनिनले रुसमा सोभियत शासकको परिकल्पना गर्दा यस दृष्टान्तबाट प्रेरणा लिएको दाबी गरेका छन् । कार्ल काउत्स्कीसँगको उनको विवादमा एंगेल्सको त्यो कथन बारम्बार उद्धृत गरिएको थियो । पछि माओ त्से तुङले चीनमा सांस्कृतिक क्रान्तिको आह्वान गरे । उनले पनि पेरिस कम्युनबाट प्रेरणा लिएको कुराको उदाहरण दोहोर्याए ।
पेरिस कम्युन आमजनताको स्वशासनको एक अपूर्व घटना थियो । त्यस परिघटनाको पृष्ठभूमिमा कुनै रणनीति, योजना वा कार्यक्रम भने थिएन । त्यो एक स्वतस्फुर्त घटना थियो । फ्रान्स र जर्मनीको युद्धको पृष्ठभूमिमा उत्पन्न भएको एउटा खास मौका थियो । जर्मनी र फ्रान्सको तत्कालीन शासकवर्गको सुसंगठित सेनाको प्रत्याक्रमणको दरमियान कम्युनका लडाकुहरूले क्रूरताको निन्दनीय उदाहरण पेस गरेका थिए । तत्कालका लागि कार्ल माक्र्सले उनीहरूको यस्तो क्रियाकलापको पनि पृष्ठपोषण गरेका थिए । पछि बरु माक्र्सले पेरिस कम्युनको महŒवबारे आफ्ना पत्रहरूमा त्यसको परिहास गरेको भेटिएको छ । उनले आत्मालोचना गरेका छन् ।
प्रत्येक थरीका समाजवादीहरूका निमित्त पनि पेरिस कम्युन निश्चय गवेषणाको विषय छ । समाजवादी आन्दोलनको कुनै पनि धाराले अहिलेसम्म भावी राज्य र स्वरूपको रूपरेखा पेस गर्न सकेको छैन । गम्भीर अध्येताले कार्ल माक्र्सको राजनीतिक चिन्तन परिपक्व छैन भनेर टिप्पणी गरेका छन् । विश्व सतत परिवर्तनशील छ । त्यस्ता वेलामा भोलिको समाजको चित्र यो पो हो भन्न साँच्चै अव्यावहारिक हुनेछ । तर, हिजो भइसकेका घटनाक्रमको मूल्यांकन गर्नु शिक्षाप्रद हुनेछ । ठीक त्यस्तै हाम्रा आदर्श निर्गुण र अमूर्त भए पनि देश, काल र परिस्थितिमा उस्तै रहन्छन् । यस्ता आदर्श र नारालाई चरितार्थ गर्नु नै लोकतान्त्रिक समाजवाद हो भनेर सबैले विवाद गर्न सक्दैन । तर, यस्ता आदर्शलाई कसरी चरितार्थ गर्ने यो केन्द्रीय समस्या हो । त्यस क्रममा कार्ल माक्र्सको पेरिस कम्युनको उत्साह विचारणीय छ । लेनिनले राज्य सत्ता र क्रान्तिमा मूलतः स्वशासनको कुरानै झिकेका छन् । गान्धीको ‘ग्रामस्वराज’को कुरा भारत र नेपालमा विमर्शमा छ । ग्रामस्वराज स्वशासनको प्रयोगको प्रस्ताव हो । यति हो गान्धीको ग्रामस्वराज भने व्यक्तिको स्वराजबाट सुरु हुन्छ । व्यक्ति विशेषले पहिले आफ्ना उपर शासन गर्न सक्नुपर्छ । स्वराज शब्दको व्युत्पत्ति नै त्यसरी भएको छ । गान्धीको ग्राम स्वराजको आधार व्यक्तिको स्वराज हो । यस दृष्टिले गान्धीको आधार मूलतः आध्यात्मिक छ । मानिसका जीवनमा ज्यादा लोभ–लालच, ईष्र्या, द्वेष, हिंसा–प्रतिहिंसा रहँदासम्म आदर्श समाज बन्दैन भन्ने गान्धीको ठहर थियो । भौतिक विपुलता भएपछि मानिसको स्वभाव स्वतः फेरिन्छ भन्ने कुरामा गान्धीलाई भरोसा थिएन । गान्धी मानिसको आध्यात्मिक र नैतिक विकासलाई नै उसको आत्मान्वेषणको अनिवार्य प्रक्रियाको रूपमा लिन्थे । माक्र्स भने भौतिक उपलब्धि हुनासाथ मानिसका मानसिक र नैतिक समस्या स्वतः हल हुन्छ भन्ने मान्यता राखेका देखिन्छन् । कदाचित यी दुवै दृष्टिकोण एक–अर्काका पूरक हुन् । तर, त्यो कुरा पनि अहिले कसरी भन्ने ? त्यसका निमित्त हामीले भोलिको ऐतिहासिक अनुभवलाई नै पर्खनुपर्छ ।
यहाँ एउटा कुरो हेक्का राख्दा राम्रो हुनेछ । कार्ल माक्र्स लन्डन पुग्नुअघि नै उनले विभिन्न विषयमा खेस्राको रूपमा हजारौँ पृष्ठ लेखेका रहेछन् । उनको देहान्तपछि पनि त्यो खेस्रा कागजको संकलन, सम्पादन र प्रकाशनमा धेरै समय लाग्यो । सोभियत युनियनको स्थापनापछि त्यहाँको सत्तारुढ कम्युनिस्ट पार्टीले माक्र्स र एंगेल्सको देवत्वकरण ग¥यो । उनको रचनाहरूले बाइबिल र कुरानको स्थान लिए । माक्र्सवाद रुसको राजधर्म बन्न पुग्यो । लेनिनको प्रेरणाले माक्र्स र एंगेल्सका यावत् लेख, रचना चिठीपत्र खोजिन थाले । पछि ती छापिए । माक्र्सका ती प्रारम्भिक रचना ‘दि होली फेमिली’, ‘दि जर्मन आइडियोलोजी’ र ‘इकोनोमिक एन्ड फिलोसफिकल म्यानुस्कृप्ट’का नामले हाल उपलब्ध छन् । यी पुस्तक कार्ल माक्र्सले हेगेललगायत अन्य आदर्शवादी दार्शनिकको प्रभावमा लेखेका छन् । ती पुस्तकमा माक्र्सको स्वर साँच्चै नै पृथक छ । ती पुस्तकमा मानिसको चेतनाका उपर विशद चिन्तन गरिएको छ । यी रचनामा माक्र्सको ‘आत्मनिर्वासन’को अवधारणा पाइन्छ । आत्मनिर्वासनको यो अवधारणामा गान्धीको आत्मन्वेषणको झझल्को देखिन्छ । अध्येताले माक्र्सका यी प्रारम्भिक रचनालाई पछिको भौतिकवादसँग तुलना गरेका छन् । यस्तो तुलनात्मक आलोकमा माक्र्सको नवमूल्यांकन भएको छ ।
कार्ल माक्र्स लन्डन पुगेको दिनदेखि लेख्न–पढ्न भने लगातार तल्लीन रहे । प्रारम्भमा लेख्नु उनको मजबुरी पनि थियो । जीविकाको वैकल्पिक बाटो थिएन । माक्र्सका त्यस्ता जीविकाजन्य लेखन पनि बडो महत्वपूर्ण छन् । विभिन्न पत्रपत्रिकामा लेखिएका विभिन्न लेखको संकलन विश्लेषणले आज पनि पाठकलाई विस्मित पार्दछ । लुई नेपोलियनको १८औँ ब्रुमेयर पनि तिनताका नै लेखिएको एउटा अनुपम कृति भएको छ । तत्कालीन फ्रान्सको राजनीतिक उथल–पुथल चिरफार गर्ने क्रममा यो पुस्तिका लेखिएको थियो । आज यो एक शास्त्रीय ग्रन्थ हुन पुगेको छ ।
लेखनलाई मुख्य कामको रूपमा गर्दागर्दै पनि कार्ल माक्र्स सक्रिय राजनीतिबाट सजग थिए । प्रथम अन्तर्राष्ट्रियको गठन एउटा त्यस्तै कार्य थियो । प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय समाजवादी संगठन सन् १८६४ मा स्थापित भएको थियो । माक्र्सले त्यसको गठनमा प्रमुख भूमिका खेलेका थिए । प्रथम अन्तर्राष्ट्रिय धेरै लामो समयसम्म दीर्घायु हुन सकेन । गठन भएको १० वर्ष नपुग्दै त्यस संस्थाको मृत्यु भयो । मुख्यतः कार्ल माक्र्स र बाकुनिनको झगडाले गर्दा यस संगठनको अकाल मृत्यु भएको थियो । प्रथम अन्तर्राष्ट्रियको सदस्यता सबै क्रान्तिकारीका निमित्त खुला थियो । अराजकतावादीले पनि यसमा प्रवेश पाएका थिए । बाकुनिन अराजकतावादीका मुख्य नेता थिए । तिनताकाको युरोपमा विशेष गरेर रुस र स्पेनमा बाकुनिनको ठूलो प्रभाव थियो । प्रारम्भमा माक्र्स र बाकुनिनमा मित्रता थियो । युवावर्ग र मजदुरवर्गमाथि वाकुनिनको प्रभावलाई राम्रै मानेर माक्र्सले उनीसँग मित्रता बढाएका थिए । पछि हुँदै जाँदा माक्र्स बाकुनिनसँग टाढिँदै गए । बाकुनिनका विचार विशृंखल र अराजकतावादी थिए । एक त उनी राज्य नामक संस्थामा विश्वास नगर्ने, दोस्रो व्यक्तिहिंसालाई मान्यता दिने धारणा राख्थे थिए । तदानुरूप बाकुनिन षड्यन्त्रमूलक संगठन गर्दै हिँड्थे । त्यसमा कटिबद्ध थिए । प्रारम्भिक चरणमा माक्र्स पनि यस्ता गतिविधिप्रति किञ्चित आकृष्ट थिए । पछि गएर माक्र्सले यस्ता क्रियाकलापलाई पूर्णतः हानिकारक ठान्न थालेका थिए । सुरुमा माक्र्सले बाकुनिनलाई आफ्ना विचारमा ल्याउने प्रयास गरे । तर, दुवैको स्वभावमा आकाश–पातालको फरक थियो । प्रथम अन्तर्राष्ट्रियमा दुवैसँगै सम्मिलित भए । यो टिक्न सक्ने सम्बन्ध थिएन । पहिले माक्र्सले बाकुनिनलाई प्रथम अन्तर्राष्ट्रियबाट निष्कासन गर्ने कोसिस गरे । तर, एक त उनीसँग बाकुनिनका विरुद्धमा कुनै ठोस आरोपयुक्त प्रमाण थिएन । दोस्रो बाकुनिन स्वयंको त्यस संगठनमा दरो पकड थियो । त्यसैले बाकुनिनको निष्कासनको निम्ति माक्र्स स्वयंले नै एउटा षड्यन्त्र गर्नुपर्यो । आखिर माक्र्स सफल भए । बाकुनिन निष्कासित भए । बाकुनिनजस्ता प्राणीका बारेमा माक्र्सको स्पष्ट धारणा थियो । यी प्राणी भावनात्मक दृष्टिले राम्रा भए पनि क्रान्तिको दृष्टिले खतरनाक हुन्छन् । उनीहरूले मजदुरलाई प्रभावित गर्नु भनेको तिनलाई बिगार्नु हो । त्यस्तालाई यस्तो गर्न दिनु हुँदैन । तसर्थ यिनीहरूलाई हरेक दृष्टिले नांगेझार पार्नु आवश्यक छ । यिनीहरूले जनतालाई केही सिकाउनुअघि नै हामीले जनतालाई यिनीहरूको विरुद्ध शिक्षित गरिसक्नुपर्छ । त्यस्तो कडा विचार राख्ने माक्र्सले बाकुनिनबाहेक उनका अनुयायीसमेतलाई प्रभावित बनाउने रामवाण प्रयोग गरे । उनले प्रथम अन्तर्राष्ट्रियको हेडक्वाटर अमेरिकामा सारे । अमेरिका सारिएको यो अन्तर्राष्ट्रिय संगठन त्यहाँँ ओइलाउँदै गयो र अन्तत विस्मृतिको गर्भमा बिलीन हुन पुग्यो । तर, यसै संगठनको निरन्तरतामा सन् १८८९ मा फ्रेडिक एंगेल्सको प्रयत्न प्रेरणा र संलग्नताबाट द्वितीय अन्तर्राष्ट्रियको जन्म भयो ।
फर्डिन्यान्ड लासाल कार्ल माक्र्सले मन नपराउने अर्का मानिस थिए । लासाल मान्छे भने गजबका थिए । लासाल जर्मन नै थिए । हेर्दा खाइलाग्दा यी जोसिला युवक विचारमा बढी चासो राख्दैनथे । उनको जो विचार थियो, टापटिपे खालको थियो । तर, उनी बेजोड संगठक थिए । जर्मनीमा यिनैले पहिलो सोसलिस्ट पार्टी बनाए । उनी आफ्ना तर्फबाट माक्र्सलाई राम्रो मान्दथे । सम्मान पनि गर्थे । लन्डन आउँदा माक्र्स कहाँ बस्न–खानसमेत गर्थे । माक्र्सले उनीसित वेलाबखत पैसा पनि पैंचो दिन्थे । तर, माक्र्सले त्यस्तो पैंचो फर्काएको देखिँदैन । तर, माक्र्स लासालको स्वभाव र फाइँफुइँदेखि दिक्क थिए । लासाल जर्मनीमा निक्कै प्रभावशाली हुँदै गएका थिए । संयोगवश लासालको एउटा विचित्रको परिस्थितिमा अकाल मृत्यु भयो । उनी द्वन्द्व युद्धमा मरे । तर, लासालको पार्टी भने जीवित रह्यो । जर्मनीको मजदुर आन्दोलनमा विलियम लिबनेथ र अगस्ट बेबेल प्रमुख थिए । माक्र्सका अनुयायी थिए । उनीहरूले बेग्लै मजदुर पार्टी बनाएका थिए । पछि यी दुईको नेतृत्वमा रहेको मजदुर पार्टी र लासालको पार्टीको जर्मनीको गोथा भन्ने ठाउँमा एकीकरण भयो । त्यही एकीकरणमा स्वीकृत गरिएको प्रस्तावको माक्र्सले ठूलो विरोध गरे । विरोध गरिएको त्यो सानो दस्ताबेज ‘कृटिक अफ गोथा प्रोगाम’को नामले विख्यात छ । माक्र्सले भावी समाजको चित्रण गरेको यो एक मात्र कृति हो । यो रचना मुस्किलले दुई–तीन पेजको एउटा सानो आलेख छ । माक्र्सका अनुसार क्रान्तिपछि पहिलो चरणमा समाजवाद मात्र हुन्छ । समाजवादी चरणमा प्रत्येकले योग्यता र योगदानअनुसार काम गर्नेछन् । त्यहाँ राज्य रहन्छ । राज्यले उत्पादन र वितरणको व्यवस्था गर्र्नैपर्छ । व्यक्तिले उसको श्रमको उचित प्रतिफल उसले पाउँछ । पुँजीवादी समाजले श्रमजीवीलाई न्यायोचित प्रतिफल दिँदैन । समाजवादमा त्यो दिइनेछ । समाजवादमा परजीवीवर्ग यथा ब्याज र कुतमा टिकेको वर्ग निर्मूल हुँदै जानेछन् । तर, त्यहाँ पनि श्रम विभाजन रहन्छ । साम्यवाद आएपछि मात्र यो सब समाप्त हुनेछ । साम्यवादमा श्रम विभाजनको बाध्यता रहनेछैन । मानिसमा अन्तर्निहित यावत् सम्भावना फक्रनेछन् । उसले आफू खुसी काम मात्र गर्नेछ । काम र परिश्रम बोझ नरहेर सिर्जना र आनन्दको माध्यम हुनेछ । माक्र्सको शब्दमा भन्ने हो भने एउटै मानिस बिहान बगैँचा गोड्छ, दिउँसो माछा मार्ला, साँझ बच्चा पढाउला, पछि राति नाटक वा सिनेमा हेर्न सक्छ । मानिसको आवश्यकताको वस्तुको प्रचुर रूपमा उत्पादन हुनेछ । मानिसले त्यसका लागि लोभ–लालच झैंझगडा गर्नुपर्ने छैन । राज्य लोप हुन्छ । यो वर्णन कार्ल माक्र्सको राम राज्य हो ।

Source: enayapatrika.com

Comments

Popular posts from this blog

English-Nepali ukhan (Proverbs)

A bad workman quarrels with his tools — nachna jandaina aagan tedo Black stone will never grow white — kaglai nuhaudaima bakulla hudaina A burnt child dreads the fire — agultale haneko kukur bujuli chamkada tarsanxa A figure among cyphers/A drop in the ocean — hattiko mukhma jira/latako deshma gado tanneri After death the doctor arrived — hagi sakyo dailo dekhyo A honey tongue, a heart of gull/A wolf sheep’s clothing — mukhma ram ram bagalima chhura A little knowledge is dangerous — apla vidhya khatarnak An empty vessel sound/dances much — namachhine ping ko saya jhaddka A rotten apple injures its companions — euta kuhiyeko aalule bora nai sakhap parxa As the king so are the subjects/as you sow, so you reap — jasto raja ustai praja/jasto ropyo ustai falxa A word to the wise is enough — murkhalai saya korra bujhne lai ek kura Barking dogs seldom bite — vukne kukurle tokdaina Beads along the neck and the devil in the heart — mukhma ram ram bagali ma chhura

नेपालको दौत्य सम्बन्ध कायम भएका मुलुकहरु (List of the countries with Diplomatic Relation with Nepal)

Full list 147 countries that have established bilateral relation with Nepal:  Correction:  <font color ="red">147. Djibouti 2017-July-14 </font color ="red"> 148. Antigua and Barbuda 2017-July-25  Collected by SilentCSanj

के हो सुनौला हजार दिन ?

कुपोषण हटाउने उद्देश्यले गर्भवती र दुई वर्षमुनिका बच्चाहरूलाई लक्षित गरी युएसएआइडीको लगानीमा ६ वर्षदेखि यो कार्यक्रम सञ्चालनमा छ । सुरुमा सेभ द चिल्ड्रेनअन्तर्गत सञ्चालनमा रहेको यो कार्यक्रम अहिले हेलेन केलर इन्टरनेसनलले सञ्चालन गरिरहेको छ । गर्भावस्थाको ९ महिना अर्थात् २ सय ७० दिन र बच्चा जन्मेको २ वर्ष अर्थात् ७ सय ३० दिनको अवधिलाई सुनौलो हजार दिन (आमा र बच्चाको गोल्डेन डे) भनिन्छ । युएसएआइडीले पहिलो कार्यक्रममा सेभ द चिल्ड्रेनमार्फत दोलखाको ग्रामीण विकास टुकी संघसँग समन्वय गरी सञ्चालन गरेको थियो भने अहिले स्थानीय संस्था टुकी संघ नै रहने गरी हेलेन केलर इन्टरनेसनलमार्फत दोलखामा सञ्चालन गरिरहेको छ । अन्य केही जिल्लामा भने विश्व बैंकको सहयोगमा स्थानीय विकास मन्त्रालयमार्फत पनि सञ्चालन भइरहेको छ ।